A UE, o TTIP e o CETA: Democracia ou mercados?
O acordo de comercio e investimento entre a Unión Europea e Estados Unidos (TTIP) e a súa versión canadense (CETA) está a espertar unha controversia crecente que confronta tanto aos movementos sociais coas institucións estatais e europeas como ás propias institucións europeas entre si e cos Estados membros. Nada facía prever cando se negociaba o acordo con Canadá en absoluto segredo que a política comercial da UE, perfectamente deseñada para evitar complicacións na adopción destes acordos, ía ser un dos varios talóns de Aquiles da (de)construción europea.
A negociación do TTIP que comezou oficialmente o 17 de xullo de 2013, está a percorrer un carreiro cada vez máis escarpado. Segundo afirman os documentos oficiais, a conclusión do acordo ten como finalidade primordial a maximización dos intercambios comerciais entre as dúas grandes potencias así como a potenciación da presenza de investidores estranxeiros. No entanto, o contido do tratado vai moito máis alá do contido habitual dos tratados comerciais, para incluír tres grandes bloques de materias: as regras relativas ao acceso ao mercado (eliminación de aranceis e liberalización de servizos); as normas e mecanismos da chamada “cooperación reguladora”, verdadeiro corazón do tratado, orientado a achegar as lexislacións e regulamentacións de EEUU e a UE cunha vontade claramente desregularizadora; e un conxunto de normas comúns de obrigado cumprimento para ambas as Partes, entre as que destaca, polo seu especial impacto sobre a marxe de actuación dos poderes públicos, a regulación da protección aos investidores estranxeiros e un mecanismo de solución de controversias investidor-Estado.
Este amplo contido xustificou que o TTIP, do mesmo xeito que o CETA (EU-Canadá Comprehensive Economic and TradeAgreement), sexa bautizado como un «Tratado de Nova Xeración» cuxo obxectivo fundamental é o control ou a incidencia nos procesos de formación das normas a ambos os dous lados do Atlántico.
Como xa é ben sabido, as negociacións do TTIP avanzan a base de roldas ou encontros onde os equipos de cada parte comparten as ofertas e as súas propostas de textos. Realizáronse ata este momento trece roldas de negociación e a próxima terá lugar no mes xullo en Bruxelas. A pesar de que se pretendía acabar as negociacións antes da finalización do mandato de Obama, que colocara a adopción deste acordo dentro das súas prioridades políticas xunto coa consecución do TPP (Tratado Transpacífico) xa asinado o 4 de febreiro, todo parece indicar que o grao de consenso respecto do contido TTIP é aínda insuficiente. Para que se poida completar a súa firma quedan aínda moitos escollos por salvar: non hai acordo no relativo ao grao de apertura dos mercados de contratación pública, nin respecto do nivel de protección (ou desprotección) das denominacións de orixe, nin sobre os mecanismos de resolución de controversias investidor-estado (antigo ISDS e actual ICS) ou sobre os niveis de redución de determinados aranceis.
Estas controversias non deben en ningún caso entenderse como unha contraposición entre unha UE supostamente protectora dos dereitos da súa cidadanía e uns Estados Unidos con afán liberalizador, en realidade, ambas as partes están a desenvolver un dobre xogo, respondendo a un conxunto de intereses complexos baixo a presión dos grandes lobbies e das multinacionais, para o que combinan posturas proteccionistas e afán ultra-liberalizador.
Mentres o TTIP retárdase é moi importante ter en conta que a firma do CETA está a converterse nun obxectivo prioritario para a UE. Ambos os tratados teñen unha fisionomía similar e obxectivos e contidos comúns. Evidentemente, o ámbito xeográfico é distinto pero o grao de integración económica entre os Estados Unidos e Canadá, derivado da existencia dun acordo de comercio que os vincula entre eles e con México (NAFTA) é altísimo. De feito, o 81% das empresas canadenses están vinculadas como filiais a empresas dos estados unidos. Así as cousas, a firma do CETA abriría unha gran avenida pola que as empresas norteamericanas poderían aproveitar as vantaxes do CETA e entrar libremente na UE.
Utilizando as discrepancias e coa atención mediática centrada no TTIP a modo de cortina de fume, a Comisión Europea e o Consello centran os seus esforzos en aprobar un procedemento rápido para a ratificación do CETA, cuxo contido xa está pechado. Pero non parece haber acordo en canto ao camiño a seguir para adoptar este tratado e este pode ser un dos momentos cruciais que marcará o seu futuro. O día 5 de xullo, previsiblemente, o colexio de Comisarios adoptará unha decisión acerca de si o CETA é ou non un tratado mixto, é dicir, si sobre o mesmo deben ou non pronunciarse os Estados membros. Todo parece indicar que a Comisión aposta por manter o control férreo sobre o texto e non deixar que os parlamentos estatais, ou mesmo a cidadanía mediante referendos alí onde sexa posible, se pronuncien. Con todo, o Consello pode non seguir a recomendación da Comisión e cada vez máis Estados membros apostan por debater o CETA no ámbito interno, evitando cargar así co peso político dunha decisión cada vez máis contestada.
Pero máis aló da importancia do contido de ambos os acordos e dos problemas que está a expor o procedemento para a súa aprobación, o que queremos remarcar nestas páxinas é que con eles se profunda nun obxectivo maior: a recolocación do Poder, un cambio de lugar de toma de decisións que afectan á nosa vida diaria para reducir a implicación da cidadanía e dos seus representantes nas mesmas. Así, consideramos que o problema non son estes acordos en si, senón chegar a unha situación na que estes acordos poidan ser adoptados de costas á cidadanía dos Estados membros, aproveitando un armazón xurídico/político fabricado para permitir a completa separación entre os lugares onde se toman as decisións e os instrumentos de participación das persoas que habitamos na UE, unha desconexión entre política e persoas para profundar no vínculo entre política e mercados.
Esta subversión da democracia non é, evidentemente, unha dinámica nova ou allea á Unión Europea, ao contrario, trátase dun obxectivo impreso no seu ADN, que se foi ampliando nas distintas fases da integración económica Europea. Así, expresando a idea de maneira esquemática, pode afirmarse que na primeira das fases, a de creación do mercado interior, eleváronse competencias estatais en materia económica mentres se ían erosionando os modelos sociais estatais para permitir a eliminación de barreiras ao libre comercio, fundamentalmente de mercadorías e posteriormente de servizos e establecemento de empresas; na segunda das fases, a construción da Unión Económica e Monetaria, reduciuse a capacidade dos Estados membros para executar o seu propio modelo social, con criterios de converxencia que afogaban as políticas sociais mentres favorecían o poder e a mobilidade do capital financeiro; na terceira das fases, a imposición das medidas de “gobernanza económica”, a escusa da crise permitiu situar as políticas de austeridade como vector de funcionamento da economía dos 28 e mesmo ir máis aló do permitido polo ordenamento xurídico da UE para asinar Tratados “á marxe” (TECG e MEDE), producindo un desbordamento neoliberal das institucións da UE e a imposición autoritaria de medidas antisociais a países como Grecia, Chipre, Irlanda ou España.
E esta terceira fase non acabou. As chamadas “medidas de gobernanza económica” mediante as que a Comisión e o Consello da UE están a marcar os procesos de reformas estruturais nos Estados membros, seguen atando de pés e mans aos parlamentos estatais, coa conivencia da maioría dos Gobernos da UE. Aínda que non foi obxecto de atención mediática, o pasado 28 de maio a Comisión Europea publicou o programa de reformas que deben abordar cada un dos Estados membros da UE (excepto Grecia) entre o que queda do 2016 e 2017, as chamadas “Recomendacións por País”. Croacia, Francia, Portugal, España e o Reino Unido atópanse aínda suxeitos a un mecanismo específico (procedemento por déficit excesivo) e deben abordar reformas máis contundentes. En concreto, para Portugal e España, a Comisión recomendou a corrección do déficit mediante o uso das reformas estruturais que sexan necesarias e a aplicación de todos os recursos extraordinarios á redución da débeda e do déficit. Mentres que Grecia ten unha situación particular porque está sometida a un programa de axuste macroeconómico. Estas reformas, nunca está de máis lembralo, significaron en múltiples ocasións un recorte grave de dereitos das maiorías sociais, tal e como recoñeceu o propio Banco Central Europeo, que nun dos seus últimos informes sinalaba, respecto das reformas laborais derivadas das Recomendacións por País da Comisión Europea, que o obxectivo destas reformas foi a rebaixa salarial e “a redución da protección en materia laboral”. O programa publicado o pasado 28 de maio para España segue mantendo a liña dos anos anteriores que impón recortes e xustifícaos mediante o discurso da austeridade . A UE considera que a regra da limitación do gasto non foi respectada polas administracións públicas españolas (en ningún nivel), que aínda existe un risco palpable de que España non cumpra as disposicións do Pacto de Estabilidade e Crecemento e que son necesarias máis medidas para garantir o cumprimento en 2016 e 2017.
A UE esíxenos a corrección duradeira do déficit excesivo de aquí ao final do 2017, reducindo o déficit das finanzas públicas ao 3,7 % do PIB en 2016 e ao 2,5 % do PIB en 2107. Para iso, o próximo goberno deberá tomar as medidas estruturais que a UE xulga necesarias e utilizar todos os beneficios imprevistos para reducir o déficit e a débeda. Parece claro, pois, que goberne quen goberne deberá abordar unha maior redución do gasto público, e por tanto, reducir as súas propostas en materia de gasto social. En realidade isto non supón unha novidade respecto dos anos anteriores aínda que o documento de maio dá un paso máis, atrevéndose nesta anualidade a entrar no terreo da educación para establecer as liñas de reforma do noso modelo de ensino superior. Pero nin tan sequera o desenvolvemento da terceira fase, cos niveis de pobreza e desigualdade creados, foi suficiente para acougar as esixencias do capital financeiro, que reclama unha maior desregulación para facilitar os intercambios comerciais, unha maior protección aos investidores estranxeiros e unha menor capacidade de intervención das institucións democráticas nos Estados membros. Estas tres esixencias plásmanse no que pode denominarse a cuarta fase da integración económica supranacional que ten dous alicerces claros. No ámbito interno enmárcase no coñecido como “Informe do cinco Presidentes”, unha suposta folla de ruta cara á plena realización da Unión Económica e Monetaria. O informe aborda a profundización nas medidas de “gobernanza económica” e outras cuestións como a creación dos Consellos nacionais de Competitividade nos Estados membros, entre cuxas funcións está a de exercer unha influencia nos procesos de fixación (redución) dos salarios.
Tamén no ámbito interno se aposta pola posta en marcha do chamado “REFIT” (Programa de Mellora da Lexislación) baseado na idea de facer o Dereito «máis lixeiro, máis simple e menos custoso». Como demostran os resultados de 2014 o mecanismo persegue un claro obxectivo de desregulación, e a súa implementación ten atrasado e obstruido o desenvolvemento das regulacións e fortalecido o test de competitividade para as normas da UE. Como sinala un informe do Corporate Europe Observatory, a Comisión, seguindo as indicacións do programa, descartou a proposición dalgunhas iniciativas relativas á saúde e seguridade en traballo, a protección do solo ou o acceso á xustiza ambiental, polos seus elevados “custos”.
Mentres se impulsan estas liñas de actuación no ámbito interno, como xa sinalamos, a política exterior da UE oriéntase á realización dos acordos transatlánticos, un novo desbordamento neoliberal por arriba para afastar a política da democracia. Pódese parar esta deriva? É posible facer mutar a este armazón xurídico/institucional para conseguir que as súas institucións se orienten á protección e garantía dos dereitos das maiorías sociais?.
Ese é o gran interrogante que teremos que despexar a través de procesos participativos de formación, debate, crítica e acción popular, impulsados desde fóra e desde dentro das institucións. Pero os muros de Europa son grosos e altos. Contar cara fóra o que pasa dentro do Parlamento Europeo, ou da Comisión Europea, é unha tarefa ardua e difícil, xa que nin sequera estamos ben informados sobre como funciona, nin para que serve, nin o que os nosos representantes votan nas plenarias. Os medios de comunicación tampouco axudan. E é este escurantismo, esta impermeabilidade, o que permitiu o secuestro das políticas, dos políticos, dos funcionarios, de institucións enteiras. Só en Bruxelas hai máis de 25.000 representantes dos lobbies, con tarxetas persoais para entrar e saír dos mesmos edificios oficiais onde un cidadán necesita invitación para entrar. Seguen os informes lexislativos, estudan as emendas que se presentan, falan cos eurodiputados, vanse de cea, páganlles viaxes ou lles prometen un posto ao acabar a lexislatura.
Se no noso país os casos de porta xiratoria son escandalosos, nas institucións europeas, especialmente no Parlamento, non quedan atrás. Eurodiputados que entran a formar parte de consellos de administración de grandes empresas, sen deixar de ser representantes. Outras veces son conselleiros de empresas que se presentan ás eleccións. Ás veces deixan o cargo, logo volven, despois pasan a ser comisarios…nunha roda ben engrasada e que lles funciona perfectamente porque ninguén lles vixía. No noso país, ademais, temos a nefasta experiencia de enviar como europarlamentarios a políticos cuxa carreira xa estaba esgotada, ou a aqueles que teñen débedas coa xustiza. O famoso cemiterio de elefantes tamén existe en Bruxelas, e estas persoas, sen ilusión e sen ganas de dar máis ao público, déixanse seducir polo benestar que outorga esta institución, ou polo aínda maior que pode regalarche unha gran empresa. Só teñen que presentar emendas no seu nome, pero redactadas por estes lobbistas, coñecedores dos procedementos lexislativos e dos equilibrios de forzas, de modo que o eurodiputado convértese en correa de transmisión dos intereses dos lobbies, e non dos votantes que lle levaron ata o escano. A perversidade do sistema, ás veces, fai decaer as forzas de quen tentan facer funcionar esta máquina noutra dirección. Afortunadamente non son poucos os representantes que desde o Parlamento tentan día a día facer resoar alí a voz das persoas que confiaron nun programa orientado a cambiar esta UE. E a loita contra o TTIP é un exemplo. Verdes e Esquerda Europea levan moitas millas nas súas costas, moitas horas de debates, de estudo, de reading room, de intervencións e de proxectos coa soa finalidade de dar a coñecer o que aquí está a pasar. E é esta conxunción entre mobilización e loita institucional, entre labor de debate, formación, crítica e alternativas a única vía para conseguir reverter o rapto de Europa.