Por Guillermo Wierzba e Jorge Marchini | 31-1-21
O acordo Mercosur-Unión Europea ten o mesmo perfil que o ALCA enterrado en 2005
En novembro de 2005 aconteceu un feito fundamental dun longo camiño inconcluso en pos da construción da Unidade Latinoamericana. Ese fito foi a detención, no IV Cume das Américas levada a cabo en Mar de Plata, do avance cara á consumación do ALCA (Area de Libre Comercio das Américas), coa lembrada participación dos presidentes Kirchner, Lula e Chávez.
No seu discurso Néstor Kirchner apuntou a unha cuestión crucial que atravesa como tema clave aos acordos de libre comercio despregados pola hexemonía das políticas do neoliberalismo a nivel mundial: a desconsideración das asimetrías nos tratados celebrados entre os países centrais e os periféricos. No seu discurso, o entón Presidente arxentino afirmou que «a igualdade é un concepto valioso e necesario pero só aplicable aos que son iguais». «Igual tratamento para os diferentes; igual tratamento entre países poderosos e débiles; igual tratamento entre economías altamente desenvolvidas e economías emerxentes non só é unha mentira senón que, ademais, resulta unha trampa mortal», advertiu. Esa igualdade tramposa era o que pretendía o acordo de libre comercio rexeitado polos líderes que se dispuxeron a dar un novo impulso ao proxecto de latinoamérica.
O falso argumento
A corrente principal do pensamento económico da época atribúe á oposición aos tratados de libre comercio adoptar a opción por modelos proteccionistas remisos ao comercio internacional. Esta oposición entre libre comercio e proteccionismo non constitúe o centro do debate fronte aos mencionados acordos. É unha construción falaz. O tema en discusión radica no dereito ao desenvolvemento dos pobos consagrado o 4 de decembro de 1986 pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas: “O dereito ao desenvolvemento é un dereito humano inalienable en virtude do cal todo ser humano e todos os pobos están facultados para participar nun desenvolvemento económico, social, cultural e político no que poidan realizarse plenamente todos os dereitos humanos e liberdades fundamentais, a contribuír a ese desenvolvemento e a gozar do el”.
O intercambio igual entre desiguais conduce cara ao subdesenvolvemento. Só sería un comercio internacional xusto aquel que constrúa unha lóxica de intercambios que combinase liberalizacións e restricións que conducisen a favorecer a industrialización e a complexidade dos procesos produtivos nas economías periféricas. Que, á súa vez, permitise e garantise a súa participación nese comercio con produtos que conteñan unha crecente incorporación de ciencia e tecnoloxía. Que ademais estimulase a diversificación produtiva desas nacións en desenvolvemento, favorecendo a articulación do crecemento do seu PBI con maiores oportunidades de emprego, nun carreiro da súa intensa cualificación, acompañada cunha elevación dos salarios que consagren substantivas melloras da distribución do ingreso e a riqueza.
A experiencia dos tratados de libre comercio asinados por gobernos neoliberais dos países dependentes cos do centro mostran que os resultados foron inversos: reprimarización agraria e/ou mineira, e/ou industrialización de maquila, mobilizada por baixos salarios. Todos procesos de concentración do ingreso, a produción e a propiedade, con precarización social e aumento da desigualdade. Avanzar por este camiño de libre comercio é o que se pretendeu co ALCA e, tamén, mediante os convenios concretados bilateralmente entre Estados Unidos e os países periféricos.
Un acordo que profunda a dependencia
O acordo Mercosur-Unión Europea (UE) que actualmente se negocia cun recuperado dinamismo ten o mesmo perfil que o que se esborrallou en Mar do Prata. Mariana Vázquez defíneo como «un acordo de asociación birrexional», é dicir «que ademais do seu piar comercial contén acordos sobre diálogo político e cooperación» (Observatorio do Sur, mimeo 2020) e enumera as súas características principais:
“1) É un acordo ´de nova xeración´, é dicir que contempla un espectro de temas moito máis amplo que o do comercio de bens (exemplos: compras públicas, servizos, propiedade intelectual, normas laborais e ambientais), que limitan a soberanía reguladora dos Estados.
2) Trátase dun acordo desequilibrado e asimétrico, é dicir entre rexións con profundas asimetrías de desenvolvemento, produtivas e de capacidades públicas.
3) Trátase dunha relación comercial cun compoñente importante de dependencia: a modo de exemplo, mentres que a Unión Europea vende 1,3% das súas exportacións ao Mercosur, este vende un 21% das súas ao bloque europeo”.
O sustento fundamental do acordo é a apertura dos mercados dos países integrantes do Mercosur aos países da UE. Os impactos que se producirán no caso de que se implemente o acordo non serán só sobre a matriz produtiva senón sobre a soberanía regulador a dos Estados do Mercosur, sobre o espazo destes para sumar medidas económicas de carácter substancial, incluíndo a restrición daquelas destinadas a construír unha política de comercio exterior que harmonice desequilibrios internos dos seus macroeconomías. Coa firma deste acordo o Mercosur retrocede do seu obxectivo avanzado de constituírse nun mercado común, ampliando o espazo para as producións dos seus países integrantes. E non só iso senón que tamén desarticula o seu carácter de Unidade Arancelaria respecto da súa relación cun dos bloques máis significativos e poderosos da economía mundial.
Sería dun curtopracismo absolutamente contraindicado que en Arxentina enténdase que sería útil avanzar e acelerar este acordo, baixo a suposición de que a súa posta en marcha abriría o camiño para unha maior condescendencia dos países centrais nas condicións de refinanciamento da débeda co FMI. Esa é a circunstancia que os economistas da corrente ortodoxa asociada co establishment económico, de quen son intelectuais orgánicos, aproveitan en pos de meter presión para consumar o tratado de libre comercio. Dezaseis anos despois do enterro do ALCA, outro centro do poder mundial aspira a lograr un tratado do mesmo carácter, apurándoo cando asoma a posibilidade dun retroceso da onda neoliberal en América do Sur.
Por que apura Europa?
A noticia pasou desapercibida pero pode ser de enorme significación estratéxica. A semana pasada o Parlamento Europeo decidiu confirmar a redacción da súa resolución sobre Política Exterior e Seguridade para este ano. Esta inclúe unha mención especial ás negociacións en relación ao acordo de libre comercio da Unión Europea co Mercosur.
En forma específica o documento no seu parágrafo 47 “subliña a importancia de impulsar e finalizar a revisión dos acordos globais con Chile e México, así como o Acordo de Asociación UE- Mercosur, e destaca que se trata de aliados e socios crave da UE”.
Esta redacción, aparentemente neutra e simpática, reflectiu en realidade un cambio substantivo da posición europea, cuxo Parlamento en outubro pasado definía que «non se pode ratificar o acordo entre a UE e o Mercosur en estado actual».
A última decisión europea desarticula a ilusión que manexaron moitos movementos sociais, como tamén referentes de opinión e políticos que especulaban coa idea de que a Unión Europea non ía avanzar cara á firma do acordo xa que comprometía temas ambientais e laborais que imaxinaban como irredutibles. Non comprendían, ou talvez algúns o fixeron cinicamente, que a suposta8
intransixencia europea servía para impoñer maiores esixencias cara aos países do Mercosur nas negociacións. A estratexia da UE resultoulle ben (menos apertura e máis discrecionalidade para limitar o ingreso de produtos do Mercosur a Europa).
Por máis que a matriz de ideas deste tipo de tratados sexa o neoliberalismo, na realidade operan fortemente os intereses sobre a pureza do dogma. Así, o proteccionista sector agrícola europeo, que é contrario nun principio ao acordo co Mercosur, sendo secundario dentro do capitalismo europeo, sería neutralizado polo capital concentrado con maiores garantías de protección e/ou máis subsidios.
Que ocorre agora? Pois o interese dos europeos por unha rápida confirmación do acordo Mercosur-UE. Exemplo diso, e é de supoñer non casuais, son as declaracións nas últimas horas do Comisionado para Asuntos Exteriores da UE, o socialista español Josep Borrell, para «poñer toda a presión sobre América Latina», coincidente coa publicación dun estudo de impacto, algo que de maneira significativa non fixeron nin para a economía en xeral nin para sectores específicos os países do Mercosur. Ese estudo de impacto mostra que o crecemento das exportacións europeas ao Mercosur, de concretarse o acordo, serían de xeito importante maiores que as importacións, e iso aínda para produtos tan sensibles como os lácteos.
Durante 2018 e 2019 construíuse certo consenso de oposición ante o principio de acordo asimétrico asinado. Resulta imperioso recuperar, profundar e ampliar xa ese consenso. O debate e a crítica ao acordo Mercosur-UE perderon centralismo e dinamismo. A iso contribúen varios factores:
As negociacións seguen sendo secretas, e non se deron a coñecer significativas concesións brindadas polos negociadores do Mercosur (entre outras: discrecionalidade europea para determinar limitacións sanitarias, liberalidade na certificación de orixe) a cambio de moi pouco (algúns permisos para superar indicacións xeográficas).
En Arxentina avanzaron algunhas posicións que, aínda recoñecendo que a experiencia doutros acordos de libre comercio vixentes entre a Unión Europea e países latinoamericanos profundaron os déficits en balanzas comerciais (Chile, México, Perú, Ecuador), sosteñen sen fundamento nin verificación que a posición europea en organismos multilaterais será «moi comprensiva e benevolente» se se ratifica o acordo.
Os sectores económicos e sociais dos países do Mercosur potencialmente afectados por un acordo desfavorable (economías rexionais, industrias, servizos ) non fixeron seguimento do tema, tanto por ignorancia das súas potenciais consecuencias como por unha ilusión sen sustento de que «é a hora de abrirse ao mundo». Isto ocorre cando xustamente o panorama internacional, atravesado pola pandemia e a crise das economías, é moi delicado. O que crece, contrariamente a esas impresións, son as tendencias proteccionistas e disputas xeopolíticas entre as economías centrais. Como recoñeceu con sinceridade e sen romanticismo Valdis Dombrovskis, vicepresidente da Comisión Europea, «é necesario vencer a resistencia a un acordo que garantiría á Unión Europea o acceso privilexiado ao bloque comercial máis grande de América do Sur, por diante de China e Estados Unidos».
Afirma con lucidez un empresario peme, Raúl Hutín, secretario da Central de Entidades Empresarias Nacionais ( CEEN) de Arxentina: «Non nos pechamos ao mundo nin escapamos da competencia. Pero para que sexa equitativa débense dar condicións similares entre as partes, cousa que hoxe está moi lonxe de suceder. De non considerarse os distintos graos de desenvolvemento, como ocorre na vida, o máis grande imponse sen máis sobre o máis pequeno. O libre comercio sen contemplar desigualdades no punto de partida xera maiores desequilibrios».
Nesta etapa que se denomina de «revisión legal» resulta imprescindible que tanto os gobernos de raíz nacional, popular e democrática como os movementos sociais e a rexencia política que promove unha transformación das economías do Mercosur en favor dos pobos, xeren accións e mobilizacións que promovan o final do segredo e a transparencia de todo o que se está negociando e resolvendo respecto do acordo. O carácter do debate require da metodoloxía da democracia participativa. O coñecemento do que eventualmente se vaia a acordar non pode quedar reservado a ámbitos de expertos. O predominio dunha lóxica dese tipo constituiría unha concesión aos ideais meritocráticos da antipolítica declamada polos falsos “libertarios” e as distintas expresións do status quo neoliberal. Resulta primaria a soa enunciación da constitución de mercados de gran tamaño como automaticamente beneficiosa. Se se chega a iso polo mal camiño profundaríanse os desequilibrios e a dependencia dos países periféricos, e tamén a fenda respecto ás potencias e aos centros de poder mundial.
A Unidade Latinoamericana.
Enraizada en ideas e proxectos vixentes desde as constitucións dos estados de América Latina ata a actualidade, desde principios de século expandíronse os organismos que propendían a construír unha América Latina unida cun proxecto de desenvolvemento, de independencia, de igualdade e emancipación. A UNASUR, a CELAC, o Banco do Sur, o afondamento do Mercosur, o mecanismo do Sucre, o Fondo do Sur, outros acordos de intercambio con moedas locais que apuntaban nesa dirección, foron creados e postos en funcionamento con eses obxectivos. Este tipo de acordo Mercosur-UE, en avance, consumaría un retroceso que completaría o enfraquecemento ou desaparición desas institucións acontecida durante o quinquenio último de hexemonía do neoliberalismo.
Fonte: El Cohete a la Luna